Tháng Giêng năm 1977, Tôn Thiếu Bình sắp tốt nghiệp cấp ba tại trường trung học huyện Nguyên Tây.

Trong những ngày cuối cùng này, tất cả các lớp cuối cấp đều rơi vào một khung cảnh hỗn loạn.

Các bạn học tặng quà cho nhau, thu dọn đồ đạc của mình; chụp ảnh đơn lẻ, chụp ảnh tập thể; những người bạn thân thiết cũng lần lượt tụ tập lại để chụp chung một tấm ảnh kỷ niệm. Hiệu ảnh của huyện còn cử hẳn vài người đến trường trung học để phục vụ cho học sinh.

Nhiều học sinh có điều kiện rủ nhau thành nhóm lên phố đến các quán ăn quốc doanh tụ họp – bàn ghế ở đó mấy ngày nay đều bị đám thanh niên này chiếm hết. Trong những thời khắc như thế này, trong lòng mỗi học sinh đều dâng lên một cảm xúc phức tạp không sao diễn tả được. Khi mới vào trường thì mong sớm được tốt nghiệp, nhưng khi ngày ấy đến gần lại chẳng ai nỡ rời xa. Điều quan trọng hơn là, tất cả mọi người đều nhận ra, thời niên thiếu của họ cũng theo đó mà kết thúc. Bây giờ các trường đại học không còn tuyển sinh trực tiếp từ học sinh tốt nghiệp cấp ba nữa, điều này có nghĩa là tất cả họ từ đây sẽ phải bước ra xã hội, bắt đầu một cuộc sống hoàn toàn khác: học sinh thành phố, trừ một số ít trường hợp đặc biệt, đều phải về nông thôn gần đó để đi xây dựng vùng kinh tế mới; còn học sinh nông thôn thì trở về nhà, bắt đầu cuộc đời của một người nông dân. Tạm biệt, thời niên thiếu vô ưu vô lo…

Tâm trạng của Thiếu Bình cũng như vậy. Cậu vui vì cuối cùng có thể rời khỏi ngôi trường này, đồng thời lại mang trong lòng một nỗi buồn khó nói. Phải, chỉ vài ngày nữa thôi, cậu sẽ trở về thôn Song Thủy. Chính điều này khiến trong lòng cậu trào dâng một nỗi bực bội mơ hồ.

Nói thật lòng, tuy không sợ khổ, nhưng cậu không hề muốn quay về làng mình để lao động. Cậu lớn lên ở đó từ nhỏ, mọi thứ đều quá quen thuộc, và chính vì quá quen thuộc, nên cậu lại cảm thấy nơi đó thật vô vị. Cậu khao khát được đến một thế giới xa lạ! Cậu đã đọc nhiều sách, trong đầu có vô vàn hình ảnh về những môi trường tưởng tượng. Thậm chí cậu còn nghĩ: “Giá như trên đời này mình không cha không mẹ, cô đơn một mình thì tốt biết bao! Như vậy mình có thể chẳng bị ràng buộc gì cả, dù không có mục đích cũng có thể lên đường phiêu bạt đến một nơi xa xôi…”

Tất nhiên, đó chỉ là một giấc mộng viển vông trẻ con mà thôi. Cậu không thể vượt qua hiện thực khắc nghiệt, cũng chẳng thể biến một ảo tưởng lãng mạn kiểu Đôn Kihôtê thành hiện thực – vì thực ra cậu vẫn là một người điềm tĩnh và không hão huyền.

Tôn Thiếu Bình yêu tất cả những người thân trong gia đình mình. Nhưng giờ đây, cậu bắt đầu cảm thấy chán nản với chính gia đình ấy. Cả nhà ngày ngày vật lộn vì một miếng ăn, vì điều kiện sống tối thiểu, nhưng ngay cả những mong muốn nhỏ nhoi và đáng thương đó cũng chưa từng được thỏa mãn! Ở nơi đó không thể nói đến thi vị thơ mộng, cũng không cho phép người ta có đôi cánh của tưởng tượng – một người đến cơm cũng ăn chẳng đủ, thì còn mơ ước gì được nữa!

Từ nay trở đi, cậu sẽ bắt đầu một cuộc sống như vậy: mỗi ngày phải chứng kiến nước mắt, bệnh tật, đói khát và những gương mặt u sầu trong nhà. Cậu sẽ không có nơi để ở, sau khi uống hai bát cháo loãng ở nhà, lại phải tiếp tục sang bên Kim Gia Loan tìm chỗ ngủ. Tất nhiên, sáng hôm sau phải dậy sớm, vì còn phải quay về Điền Gia Cát Lạc để cùng đội lao động. Không nghi ngờ gì, cậu sẽ không còn thời gian để đọc sách nữa – ban ngày làm việc cả ngày, tối đến ngã lưng là ngủ say như chết. Hơn nữa, đi đâu để tìm sách bây giờ? Báo chí thì có thể đến trường tiểu học trong thôn xem nhờ, nhưng tờ Tham khảo tin tức thì từ nay không còn hy vọng đọc được nữa. Cậu sẽ không thể tránh khỏi việc một lần nữa bị tách biệt với thế giới rộng lớn bên ngoài. Nếu như ban đầu cậu không biết thế giới ngoài kia rộng lớn đến nhường nào thì cũng chẳng sao, vì thôn Song Thủy và Thạch Cát Tiết chính là cả thế giới của cậu. Nhưng bây giờ, nhờ vào sách vở, cậu đã “đi” đến biết bao nhiêu nơi, tư tưởng của cậu làm sao có thể bó buộc trong cái góc nhỏ bé ấy được nữa?

Nhưng cho dù cậu có nghĩ ngợi thế nào, hiện thực rốt cuộc vẫn là hiện thực. Vài ngày nữa, cậu sẽ phải cuốn chăn chiếu lên đường trở về nhà. Tất nhiên, hiện tại cậu vẫn phải bình thường sống trọn những ngày cuối cùng tại trường…

Ảnh tập thể lớp họ đã chụp xong trước cổng trường. Cậu cũng đã cùng vài người bạn thân chụp riêng một số bức. Ảnh đơn phục vụ cho bằng tốt nghiệp và hồ sơ, cậu đã chụp ở hiệu ảnh huyện từ nửa tháng trước, thậm chí còn rửa thêm mấy chục tấm, theo thông lệ phát cho mỗi bạn học một tấm. Các món quà khác cậu cũng đã tặng xong: mỗi nam sinh một cuốn sổ tay nhỏ; mỗi nữ sinh một chiếc khăn tay. Đồng thời, cậu cũng nhận được mấy chục tấm ảnh, một chồng sổ tay và hơn chục chiếc khăn tay.

Chi phí cho lễ tốt nghiệp ít nhất cũng mất hai ba chục đồng. Hè năm ngoái, để tích cóp được số tiền đó, cậu đã cùng em gái Lan Hương đào thuốc suốt hơn hai mươi ngày, mới miễn cưỡng xoay xở được tình hình bây giờ.

Hai ngày trước khi rời trường, mọi việc công việc riêng coi như đã xong xuôi. Cậu gom góp hết mấy món lặt vặt của mình rồi một mình bước ra khỏi cổng trường. Cậu muốn, trước khi chia tay, lại dạo một vòng quanh huyện thành này.

Không phải để đi mua sắm, cũng chẳng có việc gì cụ thể cần làm. Cậu chỉ muốn đi qua những nơi mình từng quen thuộc. Những “chỗ quen” ấy, có nơi trong thành, nhưng phần lớn ở bên ngoài. Có nơi là bãi núi hoang cậu từng hay đến tìm đồ ăn; có nơi là bãi đất Cát Lạc nơi cậu từng ngồi đọc sách; còn có cả ổ cỏ nhỏ nơi cậu từng ôm bụng đói mà ngủ gật. Tất nhiên, cậu cũng không quên ghé lại bờ sông Nguyên Tây, nơi cậu từng rơi nước mắt vì mối tình đầu tan vỡ – lần này cậu lại đứng đó, buồn bã hoài niệm lại những ngày xưa…

Khi đứng bên bờ Nguyên Tây, cậu cũng nhớ đến người bạn thân Kim Ba. Kim Ba đã nhập ngũ, hiện đóng quân ở Thanh Hải – cậu ấy viết thư kể đang thổi sáo trong đoàn văn công của sư đoàn; còn nói nơi họ ở là khu dân cư của người Tạng, gần đó có một trại nuôi ngựa quân sự… Thiếu Bình rất ngưỡng mộ Kim Ba, ước gì mình cũng được một lần phiêu bạt nơi phương xa như thế. Cậu nghĩ, liệu đến kỳ tuyển quân lần sau, mình có thể đi lính được không?

Gần đến giờ ăn chiều, Thiếu Bình đã đi hết những chốn cần đến, bèn quay lại trường.

Ánh hoàng hôn còn sót lại của mùa đông chỉ còn le lói một chút trên đỉnh núi đối diện sông Nguyên Tây. Hai bờ sông đã đóng một lớp băng dày, gần như sắp liền nhau ở giữa lòng sông. Gió lạnh buốt từ lòng sông thổi qua, lạnh thấu xương. Thiếu Bình nhanh chân bước vào chiếc cổng thành đổ nát, đi thẳng ra mặt phố.

Phố xá vắng lặng, gần như không còn mấy người qua lại. Trên bầu trời thành phố mịt mù sương khói, xa gần đều một màu xám xịt. Đèn tín hiệu trên cột cao của đài phát thanh huyện đã bắt đầu nhấp nháy ánh đỏ chói lòa. Từ phía sân vận động không xa vọng lại tiếng người hò hét và tiếng còi chói tai… Tất cả những điều ấy, giờ đây đối với Thiếu Bình, đều mang một cảm giác thân thương. Cậu đã sống ở đây hai năm, dần dần nảy sinh tình cảm với thành phố này – vậy mà bây giờ, cậu lại phải nói lời từ biệt với tất cả. Tạm biệt nhé, Nguyên Tây. Hãy nhớ khi ta mới đến đây, đã từng sợ hãi và hoang mang thế nào. Còn bây giờ, khi sắp rời xa, không hiểu vì sao lại cảm thấy lưu luyến khôn nguôi! Phải rồi, chính ngươi đã mở cửa sổ để ta nhìn ra thế giới bên ngoài. Ngươi cũng đã dùng bàn tay vụng về lau sạch bụi đất mà ta mang theo từ quê lên, in lên người ta cái dấu ấn đặc trưng đậm mùi khói than của ngươi. Nói thực lòng, ngươi cũng chưa thể gột sạch lớp đất quê mùa trên người ta; nhưng quả thật, ta cũng đã mang theo dấu ấn của ngươi. Có thể nói như vậy: ta chưa thể trở thành một người thành phố thực thụ, nhưng cũng không còn là một anh nhà quê chính hiệu nữa. Tạm biệt nhé, Nguyên Tây thân yêu…

Tôn Thiếu Bình, mang theo tâm trạng vừa vui sướng vừa u buồn, bằng từng bước chân, bằng cả tấm lòng, đã hồi tưởng lại hành trình hai năm của mình trong một buổi chiều như thế.

Khi Thiếu Bình quay về trường thì thấy Tiểu Hà đang ở trong ký túc xá của cậu. Rõ ràng là cô đang đợi cậu.

“Cậu đi đâu vậy?” Cô hỏi.

“Tớ đi dạo một vòng.” Cậu đáp.

“Bây giờ mình đi nhé!” Cô mặc một chiếc áo bông có mũ trùm, đã bước ra ngoài cửa.

Cậu đành phải đi theo, hỏi: “Đi đâu cơ?”

“Tớ mời cậu ăn cơm!” Cô nói.

Tôn Thiếu Bình không muốn đến nhà cô, liền bảo: “Tớ đã báo cơm ở bếp lớn rồi…”

“Ái chà, sắp tốt nghiệp rồi, cậu còn tiếc hai cái bánh hấp đen xì đó sao?” – cô đùa.

Thiếu Bình không nói gì. Thật ra, chiều nay cậu đã đăng ký cơm bánh hấp trắng – vì cậu đã để dành được mấy tấm phiếu “Châu Âu” đến tận mấy hôm nay.

Ban đầu cậu tưởng Tiểu Hà sẽ rủ đến nhà cô ăn, nhưng không ngờ cô lại dẫn cậu đến nhà ăn quốc doanh trên phố. May quá!

Sau khi mua xong thức ăn, cô nói: “Chúng mình sắp phải chia tay rồi, tớ nên mời cậu một bữa cơm. Ở nhà đông người, không bằng ở đây yên tĩnh, chúng mình còn có thể trò chuyện.”

Đây là lần đầu tiên Thiếu Bình đi ăn hàng với một bạn gái, nên có phần ngượng ngùng. May mà Tiểu Hà là một cô gái tự nhiên, rộng rãi, lại quen thân, nên cậu cũng không đến nỗi quá bối rối. Cậu nói: “Tớ cũng nên mời cậu một bữa. Lễ nghĩa qua lại mà!”

“Thôi đi,” Tiểu Hà nói “đợi tớ về thôn Song Thủy, cậu mời tớ ăn ở nhà một bữa, có khi còn thú vị hơn đấy!”

“Cậu sẽ về Song Thủy thật sao?” Thiếu Bình hỏi.

“Chắc chắn rồi! Tớ còn chưa về thăm bác trai bác gái mà! Dù không vì họ, tớ cũng sẽ về thăm cậu! Nếu cậu lên huyện thành, cũng phải đến tìm tớ đấy nhé! Nhất định phải hứa!”

“Được…”

Thiếu Bình vừa ăn cơm vừa thấy trong lòng cực kỳ xúc động: Không ngờ cậu lại có thể ngồi ăn cùng một cô gái như vậy, trò chuyện vui vẻ – chuyện này thật quá khó tin!

Nói cho cùng, chỉ khi ở bên Tiểu Hà, sự ngượng ngùng thường thấy của tuổi cậu khi tiếp xúc với bạn nữ mới không trở thành rào cản nghiêm trọng. Họ thường như hai người lớn, thảo luận về những “vấn đề lớn”, điều đó khiến mối quan hệ của họ luôn giữ ở mức nghiêm túc và trong sáng của một tình bạn.

“Tốt nghiệp rồi, cậu định thế nào?” Tiểu Hà vừa gắp rau bỏ vào bát cậu vừa hỏi.

“Mọi chuyện đã rõ ràng cả rồi, làm ruộng thôi… Mấy việc này tớ không sợ. Chủ yếu là việc đọc sách sẽ khó khăn. Không nói đến chuyện không có thời gian, việc mượn sách cũng không tiện. Tiểu Hà, nếu cậu tìm được sách hay, đọc xong nhất định phải để dành cho tớ; khi nào tớ lên huyện, sẽ đến lấy. Đọc xong tớ sẽ tìm cách trả lại cho cậu.”

“Chuyện đó tất nhiên là không vấn đề. Cả tờ Tham khảo tin tức, tớ cũng có thể gom lại gửi cho cậu mỗi tuần một lần. Còn báo khác thì nghe nói trường làng các cậu có đầy đủ phải không? Dù sao đi nữa, nhất định không được bỏ đọc sách! Tớ lo mấy năm sau gặp lại, cậu đã thành người hoàn toàn khác. Suốt ngày chỉ nói chuyện ăn uống; vai thì đeo túi vải, đứng ở chợ Thạch Cát Tiết nhắm mua con lợn con nào rẻ; vì vài bó củi hay một quả trứng mà cãi nhau long trời lở đất với hàng xóm. Răng không đánh, sách thì xé ra dán kín kho thóc…”

Tôn Thiếu Bình ngẩng đầu lên, cười đến mức suýt sặc cơm. Tiểu Hà này đúng là!

Cười xong, cậu nói: “Tớ sẽ không biến thành cái hình tượng mà cậu mô tả đâu.” Rồi nghiêm túc hẳn lại, “Cậu không biết đâu, trong lòng tớ đang rất đau khổ. Không hiểu sao, tớ rất muốn đến một nơi gian khổ hơn nữa. Càng xa càng tốt. Dù là băng tuyết vùng Bắc Cực; hay vùng Alaska khắc nghiệt như trong truyện của Jack London…”

“Tớ rất khâm phục ý nghĩ đó của cậu!” Tiểu Hà nhìn Thiếu Bình đang tràn đầy nhiệt huyết bằng ánh mắt nồng nhiệt và khích lệ.

“Tớ không phải vì muốn nổi danh thiên hạ hay đào vàng phát tài. Không hiểu vì sao, trong lòng và cả cơ thể tớ tích tụ một thứ sức mạnh nào đó, cứ muốn vác một thứ gì thật nặng, đi mãi, đi mãi không ngừng, đến một nơi không ai biết đến… Hoặc ở đâu đó có hỏa hoạn, không ai dám xông vào cứu, thì tớ sẽ xông vào – dù có chết cháy ngay lập tức cũng cam lòng… Tiểu Hà, cậu thấy mấy ý nghĩ này có kỳ quặc không? Tớ cũng không giải thích được là tại sao! Nhưng trong lòng tớ nó cứ thế. Tớ trở về nhà, tất nhiên cũng day dứt chuyện đói ăn thiếu mặc. Nhưng tớ nghĩ, dù có ăn đủ mặc ấm rồi, tớ vẫn sẽ thấy khổ sở. Nói thật, mấy năm trước, tớ không có những ý nghĩ kỳ quái như vậy. Nhưng giờ thì tớ đúng là như vậy đấy. Tớ không biết tại sao lại như thế, cũng không biết cảm xúc này là đúng hay sai…”

“Kiên quyết chính xác!” Tiểu Hà cười, ghép hai từ vốn không bao giờ đi chung vào làm một. Đây là kiểu hài hước do chính hai người họ sáng tạo ra, thỉnh thoảng lại bật ra từ miệng cả hai. Hương vị trong đó, chỉ họ mới cảm nhận được.

Họ ăn rất lâu, nói chuyện rất nhiều. Họ hẹn với nhau: nhất định sẽ gặp lại. Tiểu Hà sẽ về thôn Song Thủy; Thiếu Bình cũng sẽ đến huyện tìm cô. Chỉ là, cả hai đều ngại, không ai dám mở lời về việc có thể viết thư cho nhau.

Về lại trường, Tiểu Hà tặng cho Thiếu Bình một chiếc túi đeo vai màu vàng, nhiều ngăn – là món quà tốt nghiệp cô nhờ bố mua ở tỉnh thành. Thiếu Bình cũng tặng lại cô một cuốn sổ bìa da đen đẹp đẽ…

Tối đến, khi đèn sáng, Thiếu Bình đang phá lệ chơi bài cùng mấy người bạn trong ký túc xá thì Hầu Ngọc Anh – cô gái què – bỗng đến tìm cậu.

Cô không vào trong, đứng nhón chân ở cửa gọi cậu ra ngoài, nói có chuyện muốn nói riêng.

Thiếu Bình thấy mặt cô căng thẳng, lại thở hổn hển, không biết có chuyện gì, vội đưa bài cho người bên cạnh rồi nhảy xuống giường đi ra.

Ra đến sân, Hầu Ngọc Anh ghé sát vào nói nhỏ: “Hà Hồng Mai làm chuyện mất mặt rồi!” Khi nói câu này, gương mặt cô lộ rõ vẻ hả hê.

“Chuyện gì?” Thiếu Bình bỗng thấy da đầu tê rần. Trong đầu cậu thoáng hiện ra cảnh Hồng Mai và Cố Dưỡng Dân có hành vi gì mờ ám bị người ta bắt gặp? Gần đến ngày chia tay, có khi tình cảm bồng bột…

“Cậu đoán đi!” Hầu Ngọc Anh cố tình làm ra vẻ thần bí, nháy mắt một cái.

Thiếu Bình sốt ruột: “Cậu nói mau đi! Tớ đoán không ra đâu!”

Hầu Ngọc Anh lúc này mới nói bằng giọng đầy vẻ bí mật: “Hà Hồng Mai ăn cắp khăn tay ở cửa hàng số hai, bị nhân viên bán hàng bắt tại trận!”

“Cái gì?” Thiếu Bình sững sờ há hốc miệng, “Khi nào vậy?”

“Chiều nay, gần đến giờ ăn cơm.”

“Bây giờ cô ấy đang ở đâu?”

“Bị nhốt trong gian phòng làm việc phía sau cửa hàng. Bố tớ bảo tớ đến trường tìm lãnh đạo…”

“Cậu đã đi chưa?” Thiếu Bình bước lên một bước, trừng mắt nhìn Ngọc Anh.

Hầu Ngọc Anh bị vẻ mặt dữ dội của cậu dọa sợ. Thật ra, cô đến đây là để báo tin vui cho Thiếu Bình. Cô biết trước kia Hà Hồng Mai từng thân với Thiếu Bình, sau lại bỏ cậu để theo Cố Dưỡng Dân. Từ khi Thiếu Bình cứu mạng cô, cô luôn muốn báo đáp và âm thầm ngưỡng mộ người con trai quê mùa mà trước đây cô từng khinh thường này. Hôm nay, chắc vì Hồng Mai nghèo quá, không mua được quà tốt nghiệp cho bạn bè, nên khi mua khăn tay đã ăn trộm vài chiếc và bị bắt. Bố cô vừa nghe tin kẻ trộm là “kẻ thù” của ân nhân cứu mạng con gái mình, liền lập tức bảo cô đến trường tìm lãnh đạo – để trị “con ăn cắp” một trận ra trò!

Nhưng cô còn chưa kịp đi tìm lãnh đạo thì đã vội vàng chạy đến khoe tin với Thiếu Bình. Nào ngờ, Thiếu Bình lại nổi nóng đến mức như muốn ăn tươi nuốt sống cô – khiến cô không hiểu chuyện gì đang xảy ra. Chẳng lẽ người có lỗi lại là cô sao?

Cô thấy Thiếu Bình nghiêm giọng truy hỏi, chỉ đành lí nhí đáp: “Tớ… tớ còn chưa kịp đi…”

“Cậu không được đi!” Thiếu Bình vẫn trừng mắt, nói bằng giọng giận dữ, “Không được nói với ai hết! Cố Dưỡng Dân cũng không được nói! Cậu nghe rõ chưa? Nếu cậu nói ra, tớ sẽ bóp chết cậu đấy!”

Hầu Ngọc Anh sợ đến mức khập khiễng lùi lại một bước, hoảng hốt nhìn Thiếu Bình, tưởng cậu bị điên rồi.

Cô vội vã nói: “Tớ nghe lời cậu! Tớ không nói với ai hết!”

“Chuyện này ngoài bố cậu ra, còn ai biết nữa?”

“Còn Kim Quang Minh là người bắt Hồng Mai… Giờ cậu không cho báo với lãnh đạo, thế phải làm sao?”

Thiếu Bình ngẩng đầu suy nghĩ một chút, rồi nói: “Đi! Dẫn tớ đến cửa hàng!”

Hầu Ngọc Anh đành quay người, vừa khập khiễng vừa dẫn đường, đưa Thiếu Bình về phía nhà mình…