Mùa xuân năm 1983, làn sóng cải cách lớn lao của xã hội phát triển với tốc độ bất ngờ cả về chiều sâu lẫn chiều rộng. Lấy đặc khu kinh tế Thâm Quyến làm biểu tượng, công cuộc cải cách ở vùng duyên hải phía Đông vốn có điều kiện thuận lợi của Trung Quốc đã thu hút sự chú ý của toàn thế giới.

Còn vùng Tây bộ lạc hậu thì giống như những lần trước đến Đại Trại tham quan học tập, nay lại được các cấp lãnh đạo dẫn đầu, từng đoàn nối tiếp nhau kéo về phương Nam ấm áp để "lấy kinh nghiệm", tiện thể ghé thăm một vài danh thắng.

Thâm Quyến, nơi trước kia không có mấy tiếng tăm, giờ đây trở thành “Giê-ru-sa-lem mới” của Trung Quốc.

Những người miền Tây mặc áo bông cũ cồng kềnh, sau một vòng tham quan trở về, có người thì kinh ngạc ngưỡng mộ sự cởi mở và phát triển nơi ấy; có người lại lắc đầu thở dài, lớn tiếng than vãn “nước chẳng ra nước nữa rồi”, nói vùng Đông bộ đã hoàn toàn trở thành “thế giới phương Tây”… Dù sao đi nữa, các cấp lãnh đạo miền Tây sau một chuyến tham quan đều bị chấn động mạnh. Có cán bộ lập tức thay đổi cả cách ăn mặc, mặc âu phục thô, đội mũ lưỡi trai, đeo kính đổi màu, khoác thêm áo gió màu vàng nhạt. Tất nhiên, họ cũng mang về ít nhiều “kinh nghiệm”. Điều khiến họ kinh ngạc nhất là: giá trị sản lượng kinh tế của một số xí nghiệp hương trấn ở tỉnh Giang Tô lại vượt xa cả một số khu vực phía Bắc. Rõ ràng, chỉ dựa vào phát triển nông nghiệp thì không thể đủ nữa rồi. Phải dốc sức phát triển các xí nghiệp hương trấn! Khẩu hiệu của miền Đông trở thành kinh điển mới được lan truyền khắp miền Tây: “Không nông không ổn, không công không giàu, không thương không hoạt!”

Từ đầu xuân năm 1983, bất kể điều kiện có đủ hay không, xí nghiệp hương trấn mọc lên như nấm khắp nơi. Những người thật sự có tài năng lẫn kẻ mạo hiểm đều đổ xô xin lập xưởng, mở công ty. Danh thiếp ghi “Tổng giám đốc”, “Chủ tịch hội đồng quản trị” bay đầy trời, trong đó có những “đơn vị” chỉ có đúng một người—chính là “tổng giám đốc” kiêm luôn nhân viên duy nhất—công ty của họ được nhét gọn trong chiếc cặp da kẹp nách. Nhìn chung, vùng Tây bộ đang ngủ say bỗng vươn vai ngáp dài, bắt đầu thức tỉnh, như thể đã chuẩn bị dấy lên một cơn địa chấn. Nhiệt tình phát triển kinh tế bỗng chốc tăng vọt.

Nhưng, ở thôn Song Thủy, một ngôi làng nhỏ bình thường, thì người tiên phong là Tôn Thiếu An lại không thể theo kịp đà phát triển xôn xao của các xí nghiệp hương trấn trong cả xã hội. Sự nghiệp của anh như một chiếc thuyền nhỏ bị sóng lớn đánh tan, bị văng lên bờ, mất khả năng tiếp tục tiến về phía trước.

Kể từ khi xưởng gạch phá sản đến nay đã nửa năm trời. Tôn Thiếu An vẫn chưa phục hồi tinh thần sau tai hoạ này.

Nửa năm qua, anh lại biến thành một nông dân chính hiệu, suốt ngày cắm cúi làm việc trên ruộng đồng. Việc trong làng hay ngoài xã hội, anh đều chẳng mảy may quan tâm. Những chuyện đó liên quan gì đến anh chứ? Giờ đây anh đang nợ ngập đầu, sống trong cảnh nước sôi lửa bỏng, dằn vặt đến mức ăn chẳng ngon, ngủ chẳng yên.

Lúc này, anh cũng cảm nhận được một thứ cảm giác giống như Tôn Thiếu Bình từng trải: chỉ có lao động chân tay nặng nhọc mới có thể khiến nỗi đau tinh thần tạm thời trở nên tê dại, khiến đầu óc chỉ còn quanh quẩn trong những hoạt động máy móc đơn giản. Anh thật sự không còn can đảm đối mặt với thực tại tan nát của mình! Xưởng gạch vắng lặng như chết. Cuộc sống cũng chết lặng. Những người từng làm thuê ở xưởng, tiền công vẫn chưa thanh toán xong, trong khi một vạn tệ vay nợ, tiền lãi đã lên đến vài trăm đồng…

Nhưng anh cũng không thể thực sự tê dại được. Mỗi khi nghĩ kỹ lại về hoàn cảnh của mình, anh lại run lên vì sợ hãi.

Tôn Thiếu An thường ném cuốc sang một bên khi đang làm trên núi, nằm vật ra đất, tay chân dang rộng, ngửa mặt lên bầu trời cao vời vợi mà than thở liên miên. Anh không ngừng hồi tưởng về con đường đời gập ghềnh của mình, mắt ngân ngấn lệ. Anh nguyền rủa sự bất công của số phận, tại sao lại luôn tàn nhẫn vô tình với anh như vậy! Nghĩ mà xem, anh đâu còn trẻ nữa—năm nay ba mươi mốt tuổi, đã qua tuổi lập thân; thế mà đến cuối cùng, không chỉ vẫn tay trắng, lại còn gánh thêm một khoản nợ nặng trĩu!

Đôi khi, khi đã đến bước đường cùng, anh lại ngây ngô như đứa trẻ, mơ mộng viển vông giữa núi rừng, liệu có xảy ra kỳ tích nào đó giúp anh thoát khỏi vận rủi không? Ví dụ như năm xưa, lão địa chủ họ Kim chôn một hũ vàng bạc đâu đây, rồi anh vô tình đào trúng bằng một nhát cuốc… Anh bật cười cay đắng với chính mình vì cái ý nghĩ nực cười đó.

Thôi đi, Tôn Thiếu An! Nằm đây mơ mộng viển vông chi bằng đứng dậy làm việc đi. Anh đã thảm hại đến mức nực cười rồi đấy, chẳng trách gì lại gặp xui xẻo. Xem ra, để vực dậy tinh thần thật chẳng dễ chút nào! Cái khí thế hừng hực ngày xưa của anh đâu rồi? Anh cam tâm chìm đắm như một con chó chết thế này sao?

Phải rồi, tại sao mình lại trở nên yếu đuối bất lực đến vậy? Trước kia đâu phải chưa từng trải qua gian khổ; mà lúc đó, chẳng phải mình đã nhiều lần vượt qua hoạn nạn nhờ ý chí kiên cường không khuất phục đó sao? Dĩ nhiên, lần này không giống như trước kia, nó quá lớn, quá khủng khiếp; nhưng chẳng lẽ lại cứ nản chí buông xuôi, trốn tránh như vậy? Hơn nữa, có trốn được không?

Vậy thì phải làm sao? Làm thế nào để vượt qua tai họa có tính hủy diệt này trong cuộc đời?

Nhưng anh còn có cách nào chứ? Không phải anh chưa từng nghĩ. Chính vì không nghĩ ra nổi nên mới để đầu óc bay bổng lung tung như vậy!

Tôn Thiếu An thừa hiểu, chỉ khi xưởng gạch được dựng lại, anh mới có hy vọng lật mình.

Nhưng muốn mở lại xưởng gạch thì cần vốn. Vay ngân hàng ư? Không thể nữa rồi. Tiền của nhà nước chỉ hỗ trợ người có khả năng hoàn vốn cả gốc lẫn lãi, chứ không đời nào đưa cho một kẻ đã phá sản như anh. Vay tư nhân thì sao? Người duy nhất có chút tiền là “gánh hàng thuê” Thường Hữu Lâm, anh đã vay của ông ta hơn một nghìn đồng để trả bớt công cho bà con từng làm thuê cho anh—khoản nợ này vẫn chưa thanh toán xong, dân làng vì nể mặt mũi anh nên chưa thúc ép, nhưng anh đã không dám ngẩng đầu nhìn họ, những người từng đặt niềm tin vào mình…

Trong đau khổ, Thiếu An thường một mình ra đồng từ sáng sớm đến tối mịt—anh không muốn gặp người trong làng.

Thỉnh thoảng từ núi trở về, anh cũng không về nhà ngay, mà một mình ngồi bên bờ sông Đông Lạp trong bóng tối, hết điếu thuốc sợi cuốn tay này đến điếu khác; hoặc như hồn ma lạc lối lang thang đến xưởng gạch hoang lạnh của mình, dùng tay sờ soạng chiếc máy làm gạch trong túp lều lợp giấy dầu… Mãi đến khi Tú Liên sốt ruột đi tìm, anh mới lặng lẽ theo vợ về nhà ăn cơm.

Nửa năm nay, Tôn Thiếu An thực sự thấm thía thế nào là “vợ chồng hoạn nạn có nhau”. Người vợ yêu quý của anh, Tú Liên, không chỉ cùng anh chịu đựng nỗi đau phá sản, mà còn phải tìm mọi cách để an ủi anh.

Cô nói lời vỗ về, nấu món ngon canh ngọt, dành cho anh sự dịu dàng và chăm sóc chu đáo. Thậm chí khi anh bị dồn ép đến mức phát cáu vô cớ trút giận lên cô, cô cũng cam lòng làm cái bao cát cho anh trút bực.

Buổi tối, phần lớn thời gian anh đều ôm lấy cô mà ngủ—lúc này, điều đó không còn chỉ là nhu cầu thể xác, mà là để tìm một chỗ dựa tinh thần chắc chắn. Nếu không có Tú Liên, có khi anh đã loạn trí mất rồi…

Lại một đêm sâu lắng nữa.

Tú Liên đã ngủ, còn anh vẫn tỉnh táo trong bóng tối.

Tâm trạng rối bời, anh rút cánh tay khỏi cổ vợ đang ấm áp, ngồi dậy mặc quần áo, một mình lặng lẽ ngồi trong bóng đêm, hút từng điếu thuốc sợi tự cuốn, bồn chồn đến mức chính anh cũng chẳng biết mình đang nghĩ gì.

“Anh à? Ngủ đi…” Tiếng vợ khẽ khàng vang lên bên cạnh.

Anh quay đầu lại, trong ánh sáng lờ mờ thấy đôi mắt to của Tú Liên đang tròn xoe nhìn anh. Có lẽ cô đã tỉnh từ lâu.

“Haizz…” Tôn Thiếu An thở dài một tiếng, “Không ngủ được…” Im lặng.

Vợ anh hiểu, biết anh nói thật.

“Chúng ta không thể cứ ngồi chờ chết thế này nữa!” Tú Liên cũng ngồi dậy, khoác một cái áo lên vai, dịch người lại gần anh, nắm lấy tay anh.

“Nhưng mà chúng ta còn cách nào nữa đâu?” Thiếu An âu yếm bóp nhẹ tay vợ.

“Dù sao anh cũng không thể cứ suốt ngày cúi đầu từ nhà ra núi, rồi từ núi về nhà. Anh nên đi ra ngoài một chuyến! Nhìn một cái là biết, quanh quẩn ở thôn Song Thủy thì chẳng có đường ra!”

“Ý em là bảo anh đi làm thuê như ngày xưa Thiếu Bình à?” Thiếu An nghiêng đầu, không hiểu hỏi lại vợ.

“Không. Em nói là, anh nên đi lên xã và huyện một chuyến, xem có thể vay được khoản nào nữa không.”

“Ai còn dám cho mình vay chứ!”

“Chẳng lẽ anh không thể tìm Lưu Căn Dân sao? Dù gì anh ấy cũng không thể trơ mắt nhìn bạn học cũ đi vào ngõ cụt!”

“Cho dù Căn Dân muốn giúp anh, anh ấy cũng không có tiền. Vay vốn phải được ngân hàng huyện phê duyệt cơ mà…”

“Thế chẳng lẽ anh không lên huyện được sao? Anh đến tìm huyện trưởng Chu! Chính ông ấy còn đích thân đến thắp lửa khởi công cho lò gạch của mình, biết đâu sẽ ủng hộ!”

“Giờ mình còn mặt mũi nào đi tìm người ta nữa? Người ta ủng hộ mình là để mình làm cho tốt! Bây giờ mình làm sập cả lò gạch, người ta còn ủng hộ cái gì?”

“Nhưng đâu phải tại mình cố tình làm hỏng! Là tại cái thằng thợ Hà Nam đó… đáng chết thật…”

“Người ta đâu quan tâm chuyện đó!”

“Thế nhưng, chẳng lẽ anh không thể thử lên huyện một chuyến sao? Không được thì thôi! Dù sao cũng còn hơn ngồi yên chờ chết! Trước đây, anh đâu có yếu đuối thế này…”

Tú Liên nói mà có chút chua xót, nhưng không rơi nước mắt. Cô biết, lúc này cô không thể khóc trước mặt chồng. Không phải cô chưa từng khóc, mà chỉ là âm thầm lén lút rơi nước mắt một mình thôi.

Lời vợ khiến Thiếu An bị kích động sâu sắc. Anh không giận cô, ngược lại chợt cảm thấy, những lời cô nói thật đúng đắn. Phải rồi, Tôn Thiếu An anh sao lại trở nên vô dụng thế này? Chẳng lẽ anh thật sự chỉ biết ngồi đây bó tay chờ chết, tuyệt vọng buông xuôi?

Anh cảm thấy một luồng lạnh buốt chạy dọc sống lưng. Tim anh đập rộn ràng trong lồng ngực.

Anh “vù” một tiếng bật dậy khỏi giường, giơ hai nắm đấm lên, nghiến răng nghiến lợi vung mạnh vài cái trong bóng tối.

“Đệt mẹ nó!” anh chửi.

Anh cũng không biết mình đang chửi ai.

Tôn Thiếu An lại ngồi xuống bên cạnh vợ. Tâm trạng anh mãi không yên. Anh ôm chặt vai tròn trĩnh của vợ đầy xúc động. Anh cảm kích cô, không phải vì cô nghĩ ra được cách gì giúp anh thoát khỏi đường cùng, mà vì cô đã đánh thức lại dũng khí sống của anh.

Phải rồi, anh không thể cứ thế mà chịu chìm xuống! Anh vẫn phải như xưa, đầy khí thế bước lên cỗ xe cuộc đời, ngồi vào chỗ điều khiển, căng hết cơ bắp và thần kinh, hô to thúc ngựa, tiếp tục tiến về phía trước… Lúc nào không hay, cửa sổ đã bắt đầu hửng sáng.

Bên ngoài, con gà trống già cất tiếng gáy vang rền chào buổi sáng. Trên đường cái vang lên tiếng động cơ xe ô tô ầm ầm.

“Hôm nay anh sẽ đi ra ngoài một chuyến.”

Nhiều ngày qua, lần đầu tiên Thiếu An nói chuyện với vợ bằng giọng điệu bình tĩnh và nhẹ nhàng như vậy.

Tú Liên nhìn anh cười. Nụ cười của cô khiến người ta xót xa. Việc chồng cô lấy lại tinh thần, đối với cô mà nói, chính là hy vọng. Chỉ cần người mình yêu không gục ngã, thì khổ cực đến đâu cũng không là gì cả.

Đúng vậy, có là gì đâu, năm xưa cô từ Sơn Tây đuổi theo đến đây sống với anh, chẳng phải cũng muôn vàn khó khăn đó sao? Chỉ cần bản thân mình cứng cỏi và thẳng thắn, dù có phải đi xin ăn cũng chẳng có gì phải sợ!

Tú Liên vội nhóm lửa nấu cơm.

Cô làm cho chồng mấy chiếc bánh hành bột mì trắng, lại còn đập một quả trứng làm trứng trần cho vào bát. Khi chồng ăn cơm, cô thu dọn cái túi da nhân tạo màu đen đã lâu không dùng; rồi lục trong hòm ra bộ “lễ phục” từng mặc khi đi buôn trước kia. Cô muốn sửa soạn cho chồng ra ngoài trông giống như trước kia. Người đẹp vì lụa, ngựa tốt vì yên, một bộ quần áo đẹp có thể khiến người ta thêm phần khí thế!

Tôn Thiếu An mặc bộ lễ phục, khoác túi da nhân tạo đen nghiêng vai (bên trong chỉ còn vài bao thuốc “Mẫu Đơn”), dưới ánh mắt tràn đầy hy vọng của vợ, bước ra khỏi nhà, đi theo con đường cái về hướng nam.

Anh đến chính quyền xã Thạch Cát Tiết trước, tìm bạn học cũ Lưu Căn Dân. Tình hình của anh, Căn Dân biết rất rõ. “…Haizz, tôi chỉ có thể viết một bức thư gửi huyện trưởng Chu, anh mang theo lên tìm ông ấy xem huyện có thể giúp anh vượt qua khó khăn không. Thiếu An, tôi cũng lo cho anh lắm, nhưng ở xã thật sự không giải quyết được việc của anh đâu. Ở đây không có quyền cho anh vay vài nghìn đồng!” Căn Dân nói với anh rất chân thành.

“Tôi đâu có không biết tình hình! Anh đừng khó xử! Anh chịu viết thư giới thiệu cho huyện trưởng Chu, thế là tôi đã biết ơn lắm rồi.” Thiếu An cảm thấy rất áy náy vì lại làm phiền bạn học cũ.

Tôn Thiếu An mang theo thư của Căn Dân gửi huyện trưởng Chu, từ Thạch Kết Tiết bắt xe đi ngay lên huyện thành Nguyên Tây.

Anh đụng ngay vào một bức tường cứng: huyện trưởng Chu đi họp ở tỉnh, một tuần mới về.

Thiếu An rầu rĩ bước ra khỏi cổng ủy ban huyện, vô định lang thang trên đường phố Nguyên Tây.

Anh ngơ ngác đứng ở một góc ngã tư, buồn rầu như một kẻ khờ. Cảnh vật gợi tình, ký ức xưa lại hiện lên từng mảnh. Anh nhớ tới thời anh và Nhuận Diệp từng qua lại nơi đây; nhớ lại lúc cùng gia súc kéo xe chở gạch nặng nề đến trường cấp hai; nhớ lại buổi diễu hành “khoe giàu” năm đó; nhớ lại lúc anh khí thế lừng lẫy bàn chuyện làm ăn ở đây, mời người ta ăn sơn hào hải vị – giờ đây, anh trong bộ dạng tàn tạ, như hồn ma vất vưởng nơi đầu phố, kêu trời chẳng thấu, gọi đất chẳng hay…

Trong lúc ngẩn ngơ, anh bỗng nhớ tới một người quen cũ.

Anh quyết định đi tìm Từ Trị Công, người từng làm lãnh đạo ở công xã của họ. Nghe nói Chủ nhiệm Từ giờ đã được điều sang Cục quản lý doanh nghiệp thị trấn, chính là “nhà mẹ đẻ” của những người như anh, sao không thử đến đó xem sao?

Tôn Thiếu An gần như không dám mong gì. Nhưng khi người ta đã cùng đường, thường sẽ liều mạng đâm bừa. Anh biết, ông Từ khi còn ở Thạch Cát Tiết không có cái nhìn tốt đẹp gì về anh. Năm đó, chỉ vì muốn giữ lại thêm chút đất trồng cám lợn, ông ta còn tổ chức phê bình đấu tố anh.

Ngoài dự liệu của Thiếu An, ông Từ – giờ đã là Cục trưởng Từ – tiếp đón anh rất niềm nở, dường như đã quên những chuyện không vui năm xưa giữa họ. Thiếu An lập tức cảm thấy, ông Từ dù gì cũng là quan lớn, độ lượng bao dung, không chấp nhặt chuyện cũ, còn anh thì lại lấy bụng tiểu nhân đo lòng quân tử… Tuy Cục trưởng Từ rất niềm nở, nhưng ở đây cũng không giải quyết được gì cho anh.

“Đi, tôi dẫn anh đến ngân hàng nông nghiệp! Tôi biết tình hình của anh! Huyện trưởng Chu còn đích thân đến lò gạch của anh châm lửa khởi công cơ mà!”

Tôn Thiếu An vô cùng cảm kích đi theo Từ Trị Công đến ngân hàng nông nghiệp huyện. Trong khoảnh khắc đó, Từ Trị Công như thể một thiên sứ hạ phàm!

Cục trưởng Từ còn chưa nói xong ở phòng giao dịch ngân hàng, nhân viên phụ trách cho vay đã ngắt lời ông ta, nói: “Trường hợp của người này chúng tôi biết rồi. Chúng tôi không thể cho một người không có khả năng trả nợ, hơn nữa còn phá sản, vay thêm được!”

Từ Trị Công vội vàng kể lại chuyện huyện trưởng Chu từng đến lò gạch của Tôn Thiếu An châm lửa, gần như biến sự kiện đó thành một câu chuyện truyền kỳ.

Nhân viên ngân hàng có vẻ hơi lung lay. Nhưng anh ta nói: “Vậy thì phải tìm được đơn vị bảo lãnh đã.”

Từ Trị Công cứng họng. Dù huyện trưởng Chu từng ủng hộ Thiếu An, nhưng cậu này làm lò gạch sập mất rồi, ông Từ cũng không dám đứng ra bảo lãnh – lỡ Tôn Thiếu An lại làm sập nữa thì sao?

Thế là Từ Trị Công lần lượt gọi điện thoại cho mấy đơn vị trong huyện và thị trấn Thành Quan, hỏi xem có đơn vị nào sẵn sàng làm bên bảo lãnh cho Tôn Thiếu An vay vốn không. Không ai đồng ý cả.

Từ Trị Công giơ hai tay ra, tỏ ý mình bất lực rồi. Nhưng ông vẫn an ủi người dân cũ của mình: “Đợi huyện trưởng Chu về, tôi nhất định sẽ báo cáo tình hình của anh!”

Giờ còn gì để nói nữa? Thiếu An cảm ơn Từ Cục trưởng rối rít, rồi đành quay trở lại thôn Song Thủy.

Lúc anh ngồi trên xe buýt chạy về hướng bắc, nhìn qua cửa sổ là núi đồi xanh mướt, ánh mắt dần mờ đi, anh thấy khó chịu không chỉ vì không vay được tiền – thật ra kết quả này còn khá hơn cả dự đoán của anh; điều khiến anh không nỡ nhất là nghĩ đến ánh mắt đầy mong đợi của vợ…