Lúa mì gieo xong, cất cuốc cất cày thì cũng vừa đúng tiết Bạch Lộ; thời điểm này, cuốc xẻng cũng được xếp lên gác, không còn dùng đến nữa.

Tháng Tám âm lịch là quãng thời gian đẹp nhất trong năm của người nông dân. Trời không lạnh cũng chẳng nóng, cũng không còn đói khát; đi ra đồng ra núi, tay chân thỉnh thoảng lại chạm vào quả chín. Mùa thu hoạch đã bắt đầu: hái táo đỏ, gặt cây gai nhỏ, hái đậu cô ve, bẻ bí ngô… Tâm trạng của Tôn Thiếu An – một người nông dân – cũng phơi phới như tiết trời mùa này. Chính anh cũng khó mà tin nổi, cuộc sống mà mấy năm trước anh từng mơ đến, nay đã dần dần thành hiện thực. Cuộc sống tụ tập nghèo túng của cả một đám người rốt cuộc đã kết thúc, người nông dân từ đây đã có một lối đi mới.

Ai nói khoán trách nhiệm là không tốt? Cứ nhìn xem, mới chia ra chưa đầy hai tháng, mọi người đã biến ruộng mì thành ra cái dạng gì rồi kìa! Màu mỡ của hoa màu mùa thu thoắt cái đã tăng lên thấy rõ! Người nông dân không còn chỉ là gieo trồng trên đất nữa, mà như đang nuôi nấng con cái của chính mình vậy. Điều khiến mọi người khoái chí nhất là, việc đồng áng xong rồi thì ai cũng được tự do, muốn làm gì thì làm; chứ không giống kiểu làm ăn của đội sản xuất trước kia, suốt cả năm bị trói chặt chân tay vào mảnh đất, ngày này qua ngày khác cày cấy lay lắt, đổi lại vài điểm công lao động chẳng đáng bao nhiêu. Người nông dân cũng muốn sống tự do chứ! Ai lại muốn quanh năm đầu tắt mặt tối như trâu như ngựa mà chẳng thu được gì? Máu và mồ hôi đổ ra trên ruộng đồng, thứ mà con người nên gặt hái phải là niềm vui và hạnh phúc, chứ không phải lo âu và khổ đau…

Thiếu An cảm thấy, trên gương mặt của cha anh – Tôn Ngọc Hậu – cũng hiện rõ sự rạng rỡ mà trước đây rất hiếm thấy. Hơn một năm trước, khi anh cũng chia đội ra như bây giờ, cha anh đã lo đến mức sợ anh ngã đau. Giờ thì ông yên tâm rồi, vì bên trên đã có người ủng hộ cho làm như thế!

Trong nhóm trách nhiệm của họ, thực chất cha anh trở thành người lãnh đạo. Chú hai lúc đầu không chịu “đi con đường tư bản chủ nghĩa”, cứ cố thủ không ra đồng, anh không biết làm sao, cha anh liền đến đội Điền Gia Cát Lão mắng cho một trận, cuối cùng chú hai cũng bị bắt buộc phải xắn tay áo lên. Đối với chú hai mà nói, đội công trình cơ sở của đại đội đã giải tán rồi, nếu không làm trong nhóm khoán thì không còn chỗ nào để đi làm nữa – nói cho cùng, chú vẫn là nông dân, còn phải nuôi ba đứa con nhỏ, không lao động thì lấy gì nuôi cả nhà?

Nhà của Thiếu An hiện giờ vẫn chưa có gì thay đổi lớn. Bà nội đã tám mươi hai tuổi, vẫn còn nửa liệt nằm trên giường; mẹ anh tóc đã bạc nửa đầu, nhưng vẫn không có bệnh gì lớn, vẫn luôn bận rộn trong ngoài như trước; em trai Thiếu Bình thì vẫn dạy học trong làng, năm nay hai mươi mốt tuổi, đã là người trưởng thành thực sự, chỉ là ít nói hơn trước, tan học là cắm đầu làm việc; cô em gái Lan Hương năm ngoái thi đỗ vào trường cấp ba huyện Nguyên Tây – điều khiến cả nhà hãnh diện là cô bé thi đỗ đứng thứ ba toàn huyện. Lan Hương sống nội trú ở trường, hai tuần mới về nhà một lần.

Điều khiến cả nhà đau đầu nhất vẫn là gia đình chị cả. Sau khi thôn Quán Tử thực hiện khoán nhóm, anh rể Vương Mãn Ngân liền bỏ nhà đi. Nói là đi buôn bán, nhưng cái gã lưu manh đó tay trắng rỗng túi, ai biết trôi dạt đến nơi nào. Chính sách nới lỏng, xã hội cũng lỏng lẻo hơn, một số nông dân bắt đầu rời khỏi đất đai, đổ ra thành thị và các vùng khác. Phần lớn họ mưu sinh bằng sức lao động và tay nghề; nhưng cũng có kẻ, ai mà biết chúng kiếm sống bằng cách gì. Con trai cả của Kim Tuấn Văn – Kim Phú – đã bỏ nhà đi từ nửa năm trước, đến nay bặt vô âm tín, người nhà cũng không biết nó ở đâu.

Thiếu An biết rõ, từ khi anh rể vỗ mông bỏ đi, cái nhà đó lại đè nặng lên vai một mình chị anh. Mèo Con năm nay tám tuổi, đã học lớp hai ở tiểu học Quán Tử; Chó Con cũng đã sáu tuổi, sang năm phải đi học rồi. Thế mà người cha chẳng ra gì lại bỏ mặc vợ con, một mình đi lang thang ngoài thiên hạ – đúng là tội lỗi!

Gia đình của Tôn Thiếu An thì vẫn hạnh phúc như trước. Từ khi kết hôn đến giờ, anh và Tú Liên luôn giữ được tình yêu nồng nhiệt. Người ta bảo có con rồi thì tình cảm vợ chồng sẽ nhạt đi, sẽ dành bớt cho con cái. Nhưng từ khi Hổ Con chào đời, tình cảm giữa họ lại càng sâu đậm hơn. Đúng vậy, nghĩ kỹ mà xem, cuộc đời quả là tuyệt vời và kỳ diệu – một sinh linh nhỏ bé, nhảy nhót hoạt bát này, lại là kết tinh của hai con người! Anh và cô ấy, thông qua đứa trẻ này, càng cảm nhận rõ họ đã hoàn toàn hòa làm một. Mỗi khi cùng nhau âu yếm con, chỉ cần nhìn nhau một cái, trong tim họ lại trào dâng một dòng cảm xúc ấm áp, không bao giờ cạn.

Từ khi sinh con, Tú Liên lại càng rắn rỏi, việc trong việc ngoài đều đảm đang, chưa từng than mệt kêu khổ. Chỉ là mỗi khi đêm đến, nằm chung trong chăn, cô ấy hay thì thầm bên tai anh rằng họ không thể giống các cặp vợ chồng trẻ khác, sống những ngày gọn gàng, thoải mái. Thiếu An hiểu tâm sự của vợ. Ở nông thôn, sau khi lập gia đình, các cặp trẻ gần như không sống cùng bố mẹ. Nhưng anh vẫn giữ vững quan điểm: nhất quyết không chia nhà. Tú Liên biết không thể thay đổi được anh, nhưng vẫn không kìm được mà than thở vòng vo. Ngoài ra, điều cô hay thủ thỉ bên gối nhất, là cô muốn sinh thêm cho anh một bé gái. Thực ra, đó cũng là điều anh mong muốn. Nhưng hiện nay chính sách kế hoạch hóa gia đình rất nghiêm ngặt, họ không dám tùy tiện. Sau khi sinh Hổ Con xong, chưa cần chính quyền giục, anh đã đưa vợ đến bệnh viện Thạch Cát Tiết để đặt vòng tránh thai…

Sau khi thực hiện tổ chức theo hình thức tổ trách nhiệm, tất cả các nhóm đều gieo trồng lúa mì tốt hơn và nhanh hơn so với thời kỳ sản xuất tập thể trước đây; hơn nữa, ruộng mùa thu cũng được xới thêm một lượt so với mọi năm. Những mảnh đất giáp ranh giữa thôn Kim Gia Loan và thôn Điền Gia Cát Lão giờ đây, nhìn qua là thấy ngay sự khác biệt rõ rệt về chất lượng mùa vụ. Bờ tây sông Đông Lạp, tinh thần lao động của bà con nông dân lên cao chưa từng thấy. Mặc dù Tôn Thiếu An vẫn giữ danh nghĩa là đội trưởng sản xuất, nhưng trên thực tế, Điền Gia Cát Lão lúc này đã có cả chục đội trưởng, thậm chí mỗi người nông dân đều giống như một đội trưởng vậy. Buổi sáng, không cần Thiếu An phân công hay thúc giục, nhiều người đã đi làm còn sớm hơn cả anh!

Sau khi gieo lúa mì xong, công việc xới đất tạm dừng, trong khi vụ thu hoạch lớn chưa bắt đầu —— bà con nông dân thôn Điền Gia Cát Lão lần đầu tiên trong bao năm mới có được chút thời gian rảnh rỗi. Tốt quá, mọi người bắt đầu có thời gian đi chợ, buôn bán lặt vặt; những người khéo tay thì tranh thủ làm thêm nghề phụ tại gia.

Hiện tại, Thiếu An vẫn chưa thấy thảnh thơi. Việc đồng áng theo nhóm trách nhiệm đã xong, anh lại dồn sức vào mảnh đất tự canh. Anh đang đắp bờ làm ruộng bậc thang, mong san được thêm ít đất bằng, năm sau có thể trồng thêm rau.

Sáng hôm đó, trời còn chưa sáng rõ, như thường lệ anh chuẩn bị dậy sớm ra đồng, nhưng Tú Liên ôm lấy anh không cho dậy. Cô nũng nịu nói: “Ngủ thêm chút nữa đi! Anh cứ trời chưa sáng đã để em nằm lại một mình. Giờ có việc gì gấp đâu, anh ngủ thêm lát nữa đi…” Nói rồi cô dùng hai cánh tay trần rắn rỏi ôm chặt lấy eo anh. Thiếu An không còn cách nào khác, đành chiều ý vợ.

Thế là, hai vợ chồng lần đầu tiên ngủ đến khi trời sáng rõ.

Sau khi dậy, Tú Liên đang vui vẻ lại nói với chồng: “Hay là hôm nay anh cũng nghỉ một hôm, lên chợ ở Thạch Cát Tiết chơi đi! Quanh năm suốt tháng cắm mặt ngoài ruộng, nghỉ ngơi một ngày, ra chợ giải khuây một chút.”

Lời của Tú Liên làm Thiếu An xiêu lòng, anh quyết định hôm nay sẽ đi chợ Thạch Cát Tiết. Đúng thế, anh đã lâu không đi đó rồi. Với họ, đi Thạch Cát Tiết chẳng khác nào đi thành phố; hay nói như người thành phố, đó là đi dạo phố vậy.

Tú Liên lấy cho anh bộ quần áo tử tế để mặc ra ngoài, đun nửa nồi nước nóng cho anh rửa sạch bụi bặm trên đầu, sau đó tự tay dùng cái lược gỗ cũ chải tóc cho anh. Thiếu An vừa soi gương vừa đùa: “Em làm anh giống chú rể mới quá!”

Tú Liên nói: “Đợi khi nào mình có hang mới, mình cưới lại lần nữa!”

Lời Tú Liên khiến lòng Thiếu An nặng trĩu. Đúng vậy, bao giờ họ mới có hang mới của riêng mình? Từ khi cưới nhau tới nay, họ vẫn sống trong hang cũ của trại chăn nuôi, nhưng anh lại nghĩ, chỉ cần chính sách tiếp tục nới lỏng như thế, anh có niềm tin trong vài năm tới sẽ tự dựng được một mái nhà mới cho riêng mình.

Hai vợ chồng cùng về nhà ăn sáng xong, Thiếu An chuẩn bị lên đường đi Thạch Cát Tiết. Trước khi họ về nhà, cha anh đã ăn sáng và ra đồng —— ông cụ ngày càng hăng hái làm việc.

Trước lúc Thiếu An xuất phát, mẹ anh bảo: “Con đi chợ, trong người cũng chẳng có mấy đồng, hay là mang mấy quả bí già nhà ta vừa hái xuống đó bán, có tiền mà tiêu...” Thiếu An nghĩ cũng phải, người lớn thì không sao, nhưng về rồi cũng nên mua gì đó cho Hổ Con.

Thế là anh bỏ mấy quả bí già vào bao tải len, vác lên vai rồi đi chợ Thạch Cát Tiết.

Chợ Thạch Cát Tiết lần này khác hẳn mọi lần —— dân làng chen chúc chật ních. Phần lớn mọi người đều mang theo thứ gì đó để đổi lấy ít tiền mặt, đường phố rõ ràng là quá hẹp, đến hai bên lòng sông Đông Lạp và sườn đồi gần đó cũng chật kín người. Khắp nơi vang lên tiếng rao bán í ới. Trên con phố đất, bụi vàng do người đi dày dẫm mà bay mù mịt.

Thỉnh thoảng có vài thanh niên mặc áo sơ mi caro hoa, đeo kính râm lớn, tay cầm máy thu băng đen như hộp đàn, phát ra âm thanh rộn rã, đi lướt qua đám đông, khiến người dân tò mò há hốc miệng nhìn theo.

Tôn Thiếu An chen đến khu chợ rau bên cạnh nhà ăn đầu phố Nam, mấy quả bí già chẳng mấy chốc đã bán xong.

Anh cuộn bao tải len lại kẹp dưới nách, chuẩn bị đi mua ít kẹo hoa quả vài hào cho Hổ Tử, mua cho Tú Liên một chiếc khăn tay để lau mồ hôi, rồi chọn chút đồ mềm dễ ăn mua cho bà nội. Mấy quả bí già bán được ba đồng năm hào tám xu, đủ để mua mấy món này. Nếu còn dư, anh còn định mua cho cha một chiếc khăn đội đầu bằng vải gáo dê —— cái hiện tại trên đầu cha đã bẩn đến mức chẳng khác gì nhặt từ đống tro than ra.

Tôn Thiếu An đang chen trong đám đông ở phố Nam thì đột nhiên cảm thấy ai đó hình như đang kéo áo mình. Anh giật mình, tưởng là bị móc túi —— nghe nói mấy kẻ hành nghề đó dạo này nhiều lắm.

Anh vội quay lại, thì ra là bạn học cũ Lưu Căn Dân. Căn Dân xách một chiếc cặp giả da đen, cười tươi nói: “Tôi nhìn bóng lưng là biết cậu liền!”

Thiếu An hỏi: “Cậu đi đâu vậy?”

“Tôi vừa từ quê xuống. Đi, theo tôi đến xã, tôi đang định nhắn người gọi cậu đấy! Đi luôn đi, tôi có chuyện muốn nói với cậu!”

Thiếu An đành phải cùng Căn Dân chen qua đám đông, đi theo anh ta về công xã. Trên đường đi, anh đoán mãi cũng không ra Căn Dân muốn nói chuyện gì. Vì Căn Dân không nói trước, nghĩa là chuyện đó không tiện bàn trên đường, nên anh cũng không hỏi. Chẳng lẽ anh lại phạm lỗi gì? Nhưng là lỗi gì cơ chứ? Anh nghĩ đi nghĩ lại, mình chẳng làm gì vượt quá giới hạn cả. Còn việc tổ trách nhiệm, đó là do cấp trên đưa ra chủ trương, huống chi đâu phải mình anh Thiếu An thực hiện — không thể là chuyện đó được! Anh nhanh chóng gạt bỏ khả năng lại bị phê bình, tâm trạng cũng nhẹ nhõm hơn.

Căn Dân vừa đi vừa đưa cho anh một điếu thuốc lá.

Thiếu An vốn không hút thuốc lá điếu, vẫn quen hút thuốc sợi cuốn tay. Nhưng điếu thuốc của bạn học cũ, anh vẫn nhận lấy.

Căn Dân bây giờ đã trở thành Phó Chủ nhiệm công xã Thạch Cát Tiết. Một bộ đồng phục xanh lam sạch sẽ, tóc chải ngược gọn gàng, trông đã rất ra dáng một cán bộ công xã. Người này tính tình hòa nhã, đầu óc nhanh nhạy, hồi còn học cấp hai ở Thạch Cát Tiết đã là cán sự đời sống của lớp, làm việc gì cũng rất nghiêm túc. Thiếu An rất cảm kích người bạn học này; sau khi anh ta làm cán bộ còn mình trở thành nông dân, Căn Dân vẫn đối xử với anh như bạn bè xưa.

Thiếu An theo Căn Dân vào sân công xã. Chủ nhiệm Từ đang chơi cờ tướng với cán bộ chuyên trách dân chính của công xã. Khi họ bước vào, Từ Trị Công chỉ ngẩng đầu chào Căn Dân một tiếng, rồi vội nhấc quân cờ nặng tay đặt lên bàn cờ đá: "Chiếu tướng!"

Căn Dân bước đến, nói với Từ Trị Công đang chơi cờ: “Chủ nhiệm Từ, theo tình hình tôi đi cơ sở lần này, những thôn nào thực hiện chế độ khoán đều có tình hình gieo trồng lúa mì rất tốt. Ruộng lúa được cày bừa kỹ hơn mọi năm, mà còn vét bờ, san gò nữa…”

Từ Trị Công tay vẫn cầm quân cờ, định mạnh tay đặt xuống, thì chợt dừng lại giữa không trung, ngẩng đầu hỏi Căn Dân một câu chẳng đầu chẳng đuôi: “Vét bờ, san gò… rồi nước sông Hoàng Hà tràn vào thì làm sao?”

Câu hỏi chẳng ăn nhập gì khiến Căn Dân cũng không biết trả lời thế nào.

Nói xong câu “rất có trình độ” đó, Từ Trị Công không thèm để ý tới Căn Dân nữa, quay đầu đặt mạnh quân cờ lên bàn cờ, nói với cán bộ dân chính: “Lại chiếu tướng!”

Căn Dân đành quay người dẫn Thiếu An vào văn phòng của mình. Anh rót trà cho Thiếu An, rồi lấy một ít nước lạnh trong chậu rửa mặt, vừa lau mặt vừa than: “Giờ nông thôn đang thực hiện chế độ khoán, công việc thực tế còn nhiều rối rắm hơn. Vậy mà Chủ nhiệm Từ lại bảo giờ không có việc gì, suốt ngày ngồi dưới mỏm đá mát chơi cờ. Cán bộ trong công xã cũng học theo ông ta, suốt ngày ru rú trong cơ quan không xuống cơ sở, chỉ còn mấy người chúng tôi là sắp bở hơi tai rồi…”

Vì Căn Dân đang nói chuyện công xã, Thiếu An không dám bình luận, chỉ vừa uống nước vừa mỉm cười ra ý hiểu. Lau mặt xong, Căn Dân nói tiếp: “Giờ nói chuyện của chúng ta. Là thế này, trường cấp ba huyện chuẩn bị mở rộng phòng học, ông anh họ của tôi là người phụ trách hậu cần của trường, cũng phụ trách luôn xây dựng. Họ mua được một ít gạch ở làng Quải Đẩu ven thành, giờ cần vận chuyển về công trường xây dựng. Ông ấy hỏi tôi có người thân nào muốn làm việc này không. Tôi nghĩ một hồi, thấy người thân ở nông thôn chẳng ai muốn đi, vì đây là việc cực khổ! Chợt tôi nhớ đến cậu, không biết cậu có muốn làm không. Vài hôm trước tôi đã định nhắn gọi cậu, nhưng không gặp được người nào ở thôn Song Thủy để gửi lời…”

Thiếu An nghe xong thì sững người. Sau đó anh hỏi: “Tiền công thế nào?”

“Chở bao nhiêu tính tiền bấy nhiêu! Một viên gạch kiếm được một xu tiền vận chuyển. Nếu dùng xe kéo thì mỗi chuyến chở được khoảng bốn trăm viên, một ngày chở mười chuyến là có thể kiếm được một khoản kha khá!”

Thiếu An thở dài nói: “Người bình thường một ngày chở được bao nhiêu chứ? Việc này phải dùng súc vật kéo mới được! Xe kéo thì dễ xoay, giờ có các đội khoán sản lượng rồi, xe kéo mà đội xây dựng nông nghiệp năm trước dùng đều được bán lại cho cá nhân, chắc chưa tới trăm đồng là mua được cái tốt. Nhưng vấn đề là mua được con súc vật tốt thì không dễ! Nếu là con la thì không dưới một ngàn đồng đâu… Chuyện này tôi e là không làm được, cậu nên tìm người khác đi…”

Căn Dân lập tức nói: “Tôi đã nghĩ tới khó khăn khi cậu nhận việc này, chủ yếu là vấn đề con vật kéo. Vậy thế này, cậu vay một ít tiền ở Hợp tác xã tín dụng công xã, cá nhân lại xoay xở vay mượn thêm chút nữa để mua một con la! Làm xong việc này, con la cũng chẳng hỏng hóc gì, sau đó bán lại được giá cũ, như thế chẳng phải là cậu vẫn lời sao? Cậu là người biết tính toán, sao lại không tính được món này!”

Tôn Thiếu An nhíu mày, hút thuốc sợi liên tục. Anh bắt đầu bị “lý lẽ” của Lưu Căn Dân hấp dẫn. Anh hỏi: “Hợp tác xã tín dụng có thể cho tôi vay một ngàn đồng không?”

“Không được! Công xã đã quyết định rồi, dù là trường hợp đặc biệt, tối đa cũng chỉ vay được bảy trăm đồng, còn phải có lãnh đạo từ phó chủ nhiệm công xã trở lên phê chuẩn. Người bình thường thì mỗi lần chỉ vay được một hai trăm đồng thôi, đương nhiên tôi sẽ xử lý theo trường hợp đặc biệt cho cậu. Cái này không phải đi cửa sau, tôi vẫn làm trong phạm vi quy định mà. Còn mấy trăm đồng còn lại thì cậu phải tự tìm cách. Tôi cũng không có dư mấy trăm đồng, nếu có thì đã cho cậu vay rồi…”

Thiếu An im lặng suy nghĩ hồi lâu, rồi nói với người bạn học cũ: “Để tôi suy tính thêm mấy hôm, về bàn với người nhà đã, rồi sẽ trả lời cậu!”

Căn Dân nói: “Thế cũng được. Nhưng đừng để lâu quá nhé, bên trường cấp ba giục dữ lắm…”

Khi Tôn Thiếu An rời khỏi sân công xã, chợ phiên trên phố đã gần tan. Anh như người đang mộng du, chỉ nhớ mua cho con trai mấy hào kẹo trái cây rồi quay về. Trên đường về, anh cứ mãi nghĩ về cơ hội sinh kế mới xuất hiện đột ngột này, tim đập thình thịch. Mãi đến khi gần về đến thôn Song Thủy, anh mới phát hiện ra chiếc túi len đựng bí đỏ anh đã để quên trong văn phòng của Căn Dân…