Vào hạ tuần tháng Chín, trong một ngày mưa thu lất phất, Tôn Thiếu An đánh xe ngựa của mình đến huyện thành Nguyên Tây.

Thành Nguyên Tây trong mưa rất yên ắng. Trên con đường lát đá xanh vừa được nước mưa rửa sạch, gần như không thấy bóng người, các cửa tiệm đều mở nhưng khách thì thưa thớt; mấy người bán hàng ngồi sau quầy, buồn chán ngáp dài. Trên những mái nhà thấp kiểu cũ hai bên đường, nước mưa loang loáng, từng hàng hành ngói xanh tươi đứng thẳng tắp. Khắp nơi đều nghe tiếng nước róc rách chảy. Trong không khí nồng mùi đất ẩm. Sông Nguyên Tây đã dâng lên, từ trong thành cũng có thể nghe thấy tiếng nước chảy xiết vọng lại từ xa. Mây xám đặc trên trời sà thấp xuống, hòa lẫn với làn sương xanh trên đỉnh núi bên ngoài thành, rồi chậm rãi dâng lên, cuồn cuộn chảy về phương Bắc. Lâu lâu lại vang lên tiếng gà gáy và vài tiếng chó sủa, nghe như cũng ướt át theo mưa… Mùa mưa thu hằng năm đã bắt đầu. Ở nông thôn, nông dân giờ này đều đổ mình nằm dài trên giường đất nóng, ngáy vang trời, ngày cũng như đêm, ngoài ăn ra thì chỉ ngủ, như thể muốn trút hết mọi mỏi mệt tích tụ cả năm vào mấy ngày mưa này. Thật sung sướng biết bao! Trong cơn mơ màng còn có thể ngửi thấy mùi thơm ngọt của cơm kê nấu bí đỏ, nghe tiếng vợ chồng đang loang xoang nồi niêu xoong chảo ngoài bếp…

Nhưng, Tôn Thiếu An lại không được hưởng cái phúc ấy. Lúc này toàn thân anh đang dồn hết khí lực, chuẩn bị một phen xông pha lớn ở huyện thành. Đây là một trận đánh định mệnh của đời anh.

Sau khi tìm được người anh họ của Căn Dân, anh mới biết vì không đợi được thư hồi âm của Căn Dân, mấy hôm trước người anh họ đã giao công việc ấy cho người khác. Nghe nói anh sẽ đến, anh họ của Căn Dân đã phải tốn không ít công sức mới đuổi được người nhận việc ban đầu.

Tôn Thiếu An nghe vậy không khỏi rùng mình.

“Vậy cậu định ăn ở đâu?” Người anh họ của Căn Dân hỏi.

“Chỉ cần có việc để làm, mấy cái đó không thành vấn đề. Người thì dễ xoay xở, chủ yếu là con vật.” Thiếu An đáp.

Người anh họ suy nghĩ một chút rồi nói: “Tôi quen bí thư đội sản xuất Quải Mão. Chúng tôi mua gạch của họ. Tôi viết cho cậu một tờ giấy giới thiệu, cậu đến tìm ông ta, nhờ tìm cho một cái lò gạch bỏ không ở Quải Mão. Nhưng mà, cái đó thì phải trả tiền thuê đấy. Bọn tôi là trường học, không có chỗ trống. Với lại cậu ở trong thành, sáng lại phải đánh xe không đi lấy gạch, đi lại một chuyến uổng công... Ăn uống thì sao?”

“Nếu có chỗ ở, tôi tính tự nấu lấy ăn.” Thiếu An nói.

“Thế thì tốt. Cậu đi Quải Mão ngay đi, kiếm được chỗ ở trước đã rồi tính sau!”

Thế là Thiếu An cầm tờ giấy giới thiệu của anh họ Căn Dân, đến thôn Quải Mão tìm gặp bí thư ở đó.

Vị bí thư tỏ ra khó xử, nói: “Trong làng tôi không có cái nhà hang nào bỏ không cả!” “Dột nát cũng được! Chỉ cần có chỗ che mưa chắn gió là ổn rồi.” Thiếu An nài nỉ.

Bí thư Quải Mão suy nghĩ giây lát, nói: “Cuối làng có một cái nhà hang đổ nát, không cửa không sổ, giống y chang cái hang núi, là nhà có người bỏ không từ mấy chục năm trước. Nếu cậu không chê, thì tự đi xem đi…”

Bí thư vừa nói vừa đưa tay chỉ về hướng cái nhà hang ấy. Tôn Thiếu An không nói gì thêm, dắt con la và xe kéo, một mình đi về khúc rẽ hẻo lánh sau thôn Quải Mão.

Chỗ đó cách làng hơn một dặm, xung quanh toàn là đất hoang.

Khi Thiếu An tìm thấy cái nhà hang đổ ấy, không khỏi sửng sốt. Đúng là giống cái hang núi thật: một cái nhà hang bỏ hoang nhỏ, bên cạnh sụt xuống một đống đất, chặn mất nửa miệng nhà; trước cửa lò cỏ gianh mọc cao ngang người… Mọi thứ đều tiêu điều hoang phế!

“Cái này còn không bằng cái chuồng chó…” anh lẩm bẩm.

Nhưng, Thiếu An rất nhanh đã quyết định sẽ tá túc ở đây. Không còn chỗ nào khác, nhà trọ trong thành thì không kham nổi, có được cái hang chắn gió che mưa thế này cũng là tốt rồi — lại không tốn xu nào! Hừ, thân làm kẻ đi làm thuê, còn mong gì ở chỗ ở tử tế? Hơn nữa, ở đây cũng có lợi, bốn bề đất hoang, dễ kiếm cỏ cho súc vật…

Mưa thu vẫn lất phất không ngớt, núi rừng tĩnh mịch vô cùng! Thiếu An đội chiếc nón rơm rách đứng ngẩn ra trong mưa một lúc, rồi lách qua đám cỏ gianh cao ngang hông, chui vào trong cái nhà đổ nát ấy.

Tuy bên ngoài trông như sắp sập, nhưng bên trong vẫn còn ra dáng một cái nhà hang, lại rất khô ráo. Vừa bước từ cơn mưa ướt sũng vào đây, trong hang đã có một luồng hơi ấm khiến người ta khoan khoái. Thiếu An không kìm được niềm vui.

Anh liền chui ra khỏi nhà, vội vã tháo con la xanh xám khỏi xe, dắt nó vào trong hang trước. Con vật là tài sản sinh nhai của anh, không dám để nó dính thêm hạt mưa nào nữa; nhỡ nó xảy ra chuyện gì thì Tôn Thiếu An anh chỉ còn đường đi thắt cổ!

Sau đó, anh bắt đầu từ miệng hang, dùng hai tay mở lối qua bụi cỏ gianh rậm rạp dẫn ra ngoài. Đống đất sạt chặn một phần lối vào hang tuy lớn, nhưng không cản trở người và vật ra vào, nên anh cũng không định dọn nữa.

Đẩy xe kéo vào trong hang xong, anh trải một bao tải đựng phân hóa học cũ xuống đất ở cuối hang, đổ ra một đống đậu đen cho con la ăn, rồi bắt đầu lo chỗ ngủ cho mình ở bức tường bên cửa hang; để con la ở trong, còn anh nằm ngoài. Ban đêm cũng tiện trông chừng cho con vật, làm luôn “lính gác”.

Anh lại tiếp tục dựng một bếp lò đơn sơ trên đống đất sụt trước cửa hang — vốn dĩ anh đã có chuẩn bị sẵn từ trước ít gạo và đồ dùng nấu bếp, định lên huyện là tự nấu ăn để tiết kiệm chi phí. Làm cách nào tiết kiệm thì làm cách đó! Dù sao cũng chỉ có một mình, miễn sao lấp được cái bụng là được.

Dựng xong bếp, anh xách chiếc thùng cho ngựa uống nước ra con suối nhỏ dưới chân đồi lấy nước. Vậy là chuẩn bị nấu ăn rồi. Vấn đề là chưa có củi. Trời mưa dầm mấy ngày nay, đi đâu mà kiếm được củi khô đây?

Anh nghĩ đến khả năng ở mé bờ sông có thể có củi mục bị nước lũ mùa hè trôi dạt đến. Thế là anh lại đội mưa ra ngoài, ôm về một bao đầy.

Mọi thứ đã “sẵn sàng”. Anh bỏ ít đậu cắt lát và kê vàng vào nồi, rồi nhóm lửa.

Khói bếp mảnh mai bốc lên từ chốn núi rừng hoang vu này, tan dần trong làn mưa bụi mờ mịt. Trong bếp, củi khô cháy lép bép. Nồi nước nhỏ bắt đầu réo lên rì rì như tiếng muỗi kêu. Phía trong hang, con la lông xanh đen nhai đậu đen, uống nửa thùng nước, thoả mãn hỉ mũi phì phò vang dội… Thôi kệ nó! Nơi này đúng là “nhà tạm” rồi còn gì!

Nước sôi, Thiếu An đội cái nón rơm rách, lần theo con đường vừa dọn qua đám cỏ ngải cao ngang hông, vòng ra chỗ được coi là “sân”. Anh lấy chiếc nón rơm che mưa, dùng mảnh giấy cuộn một điếu thuốc rê, ngậm lên miệng, vừa hút vừa hài lòng ngắm nhìn “nhà mới” của mình, khoé miệng nở một nụ cười. Anh nghĩ, sáng mai là có thể bắt đầu làm việc rồi. Vốn định tối nay đến trường cấp ba huyện tìm em gái Lan Hương, nhưng giờ chẳng có ai trông coi cái “nhà trống hoác” này, đành để mai vậy! Dù sao mỗi ngày anh đều phải chở gạch đến đó mà…

Đang nghĩ vậy thì anh thấy một người che ô vải đen, từ sườn đồi bên trái đi về phía mình — là tìm mình sao?

Đúng vậy, người kia — ăn mặc chẳng giống nông dân cũng không ra cán bộ — bước thẳng đến trước mặt anh, hỏi:

“Là anh ở đây à?”

Thiếu An đáp: “Vâng, là bí thư đội Quải Mão bảo tôi ở đây.”

“Đây là hang của bí thư à?” Người kia cười nhếch mép, giọng đầy mỉa mai.

“Bí thư nói không phải của ông ấy, mà là của một gia đình trong làng bỏ không từ mười mấy năm trước…”

“Ai nói người ta bỏ? Anh ở chỗ người ta thì phải báo với chủ hang chứ!” Gương mặt người kia sầm lại.

“Ồ…” Thiếu An hiểu ra, đây chính là chủ hang. Anh nói: “Thế bây giờ làm sao? Anh xem tôi đã ở rồi… hay là, tôi trả tiền thuê cho anh?”

“Tuỳ anh!”

Từ thái độ của chủ hang, có thể thấy ít nhất cũng phải đưa ông ta ít tiền thuê — xem ra ông ta đến đây cũng chính vì chuyện đó.

“Anh bảo mỗi tháng bao nhiêu?” Thiếu An hỏi.

“Nếu là chỗ tốt thì anh phải trả hai ba chục tệ một tháng chứ? Cái hang này không ra sao, thôi tính ít cho anh!” Người kia tỏ vẻ rộng lượng.

“Anh nói một con số đi.”

“Vậy thì năm đồng một tháng nhé!”

“Năm đồng thì năm đồng.” Thiếu An đành đồng ý.

“Tôi tên Hầu Sinh Quý, bán hàng ở cửa hàng hợp tác trong huyện, nhà ở làng Quải Mão…” Người đó nói xong liền quay lưng bỏ đi.

Thiếu An nhìn theo bóng dáng khuất dần, trong lòng không khỏi dâng lên cảm giác bực bội. Anh nghĩ, người thành phố đúng là mặt dày! Ở quê mà là cái chỗ tồi tàn thế này, ai mà dám mở miệng đòi tiền thuê?

“Đồ khốn!” Anh không nhịn được mắng một câu.

Thiếu An đứng dưới mưa một lát, rồi quay vào cái hang thuê nát bét đó ăn cơm tối — nơi đây không có đèn, trời vừa tối là đã khó mà thấy đường đưa cơm vào miệng…

Sáng hôm sau, Thiếu An từ Quải Mão chở gạch đến công trường xây dựng của trường trung học huyện. Bắt đầu có việc làm, lòng anh cảm thấy vững vàng hơn nhiều.

Sau khi chở xong gạch, anh buộc con la vào một gốc cây trước cổng trường, rồi đi tìm em gái Lan Hương.

Lan Hương và Kim Tú nhanh chóng mua cơm cho anh tại bếp ăn học sinh. Ăn xong, em gái lại theo anh về Khoái Mão xem nơi ở của anh.

Lan Hương giờ đã là một cô gái mười bảy tuổi. Thấy anh trai mình ở trong chỗ khổ sở như vậy, cô đau lòng đến rưng rưng nước mắt. Cô giúp anh dọn dẹp lại cái hang nát đó một lượt, rồi đề nghị anh đến bếp ăn trường dùng bữa. Anh dỗ em gái rằng ăn ở bếp lớn không tiện, ở đây tự nấu thì tiết kiệm được ít gạo và tiền.

“Vậy thì mỗi chiều tan học, em sẽ đến nấu cơm cho anh, mình ăn chung nhé!” Lan Hương nói.

Thiếu An bảo: “Chỉ sợ làm ảnh hưởng việc học của em thôi.”

“Không ảnh hưởng gì đâu! Em nấu cơm, anh cũng đỡ được phần việc mà!”

Thế là Thiếu An đồng ý với đề nghị của em gái.

Cứ như vậy, mỗi buổi chiều khi Tôn Thiếu An kéo gạch trở về căn hầm đổ nát giữa vùng hoang vu này, Lan Hương đã nấu xong cơm. Hai anh em ngồi xổm trong cái hang đất trống hoác ấy, ăn bữa tối một cách ngon lành. Bữa tối thường là cháo cao lương nấu với đậu đen và dưa cải chua muối. Trên thế giới này, có mấy ai từng nghĩ tới cuộc sống gian khổ của những người bình thường ở những nơi thế này?

Nhưng đối với Tôn Thiếu An, những ngày tháng đó lại không tệ chút nào. Trong cuộc sống, bất kỳ thu hoạch nào cũng đều là quan trọng đối với anh. Mỗi ngày, anh đều đối mặt với những việc cụ thể trong đời sống – không việc gì là nhỏ nhặt cả. Ví dụ như hôm nay, khi kéo gạch qua phố, anh gặp lại Bạch Minh Xuyên, người trước đây làm chủ nhiệm ở Thạch Cát Tiết; sau khi biết tình hình hiện tại của anh, Minh Xuyên liền hỏi anh có khó khăn gì không. Lập tức, anh nêu ra chuyện đau đầu nhất hiện giờ, nhờ Chủ nhiệm Bạch giúp một tay – giúp anh mua ít cám mạch cho con vật kéo ở nhà máy chế biến lương thực huyện. Chủ nhiệm Bạch lập tức lo liệu giúp anh, khiến anh mừng rỡ không biết phải làm sao – vì chuyện ấy, anh đã chạy qua chạy lại bốn, năm lần mà vẫn không mua được! Đồng thời, anh cũng mới biết, Minh Xuyên đã được điều về Hoàng Nguyên làm Phó Bí thư thành ủy rồi… Chính nhờ việc Bạch Minh Xuyên giúp anh giải quyết được vấn đề lớn như vậy, tối hôm ấy khi quay về căn hầm tồi tàn đó, tâm trạng anh đặc biệt vui. Em gái đang bận rộn, mùi thơm trong nồi cũng dường như khác mọi ngày!

Hử? Mùi này đúng là khác thật! Không phải vì tâm trạng hứng khởi mà mũi đánh lừa đâu!

Anh không nhịn được hỏi em gái: "Em nấu gì thế?"

"Em mua một cân thịt, mấy cân cải thảo, còn mua thêm mấy cái bánh bao bột mì ở bếp ăn trường trung học." Lan Hương nói.

"Em lấy đâu ra tiền?"

"Em tiết kiệm ba đồng rưỡi từ khoản trợ cấp học kỳ trước…"

"Sao em lại tiêu hoang thế?"

"Anh quên rồi à? Hôm nay là sinh nhật anh mà!"

Một luồng cay xộc lên mũi Tôn Thiếu An. Anh ngồi xổm xuống đất, hồi lâu không nói được lời nào. Anh lặng lẽ nhìn em gái yêu quý trong bộ quần áo rách rưới, nước mắt cứ chực trào ra nơi khóe mắt.

Lan Hương múc cho anh một bát lớn cải thảo nấu thịt, đưa thêm hai cái bánh bao. Cổ họng anh nghẹn cứng, nuốt không trôi. Anh nói với em gái: "Đừng tiêu tiền trợ cấp của em. Nếu cần, để anh ra chợ mua rau cho hai anh em ăn cũng được…"

Phải rồi, lâu không ăn rau cũng chịu không nổi!

Hôm sau, kéo xong chuyến gạch, Tôn Thiếu An đi một vòng ra chợ rau trong thành phố – định mua ít khoai tây hoặc cải thảo.

Nhưng anh đến quá muộn, chợ rau đã không còn một bóng người.

Anh đành quay đầu trở về – ngày mai phải đi sớm hơn!

Khi đi ngang qua khu chợ rau vắng tanh, tình cờ anh phát hiện dưới đất vứt đầy những bẹ rau và lá rau thừa – là phần người bán hoặc người mua bỏ lại sau khi sơ chế.

Anh mừng rỡ cúi xuống, nhặt được cả một ôm rau héo mà người khác vứt đi. Tốt quá, đống này không tốn xu nào, mang ra sông rửa sạch, nhặt bỏ phần hỏng, vẫn ăn được như thường!

Phát hiện này khiến sinh hoạt hằng ngày của Tôn Thiếu An lại có thêm một “công việc” – ra chợ rau nhặt rau bỏ.

Tất nhiên, đây là chuyện cực kỳ nhục nhã, ngày nào anh cũng phải đợi đến khi chợ vắng bóng người mới dám đi. Phải nhặt thật nhanh, lại phải cảnh giác xem có ai nhìn thấy không; tim đập thình thịch, mặt nóng như than hồng… Cảm giác còn căng thẳng hơn cả đi ăn trộm!

Nhặt xong rau, anh vội vã rời khỏi chợ, dắt lừa như chạy trốn ra bờ sông Tây Nguyên.

Sông Tây Nguyên vẫn như xưa, trong bóng hoàng hôn lặng lẽ chảy qua vùng ngoại ô, chảy về phía chân trời mịt mùng. Anh dỡ yên cho con vật, để nó gặm cỏ bên bờ, còn mình thì ngồi xổm bên sông rửa mớ rau đã bị người ta giẫm đầy bùn đất.

Vừa rửa rau, anh vừa không nén được những cảm xúc dâng trào. Bên tai, thỉnh thoảng lại vang lên làn điệu du dương từ xa vọng tới —
“Tháng giêng nước đóng băng xuân về tan,
Tháng hai cá lội mặt nước mà bơi,
Nước à, trên nước trôi, nghĩ tới anh tôi…”

Nhớ tới anh tôi,
Nhớ tới anh tôi,
Anh ơi, chờ em với…

Trong ánh hoàng hôn, đôi mắt từng trải bao đau khổ ấy đẫm lệ. Sông Tây Nguyên! Sông Tây Nguyên! Nhớ không? Vài năm trước, chính anh và Nhuận Diệp đã từng ngồi bên bờ sông này, có một cuộc trò chuyện suốt đời không thể nào quên… Giờ đây, anh đã hiểu rõ, ngày đó Nhuận Diệp là đang tỏ tình với anh, vậy mà anh lại nói ra biết bao lời ngu ngốc! Giờ đây, cuộc sống đã khiến họ mỗi người một phương, nhưng dù thế nào, trong sâu thẳm lòng mình, anh vẫn cảm ơn Nhuận Diệp. Cô đã để lại trong cuộc đời mộc mạc như đất của anh một trang rực rỡ như ánh mặt trời. Đúng vậy, cuộc sống trôi qua, nhưng ký ức còn mãi; dù vì bận bịu và mỏi mệt mà anh ít khi nhớ tới cô, nhưng không có nghĩa là đã quên. Không. Anh biết cuộc hôn nhân của cô không hạnh phúc, và cô đã chuyển tới Hoàng Nguyên. Nỗi bất hạnh của cô, liệu có một phần do anh? Nhưng mà, Nhuận Diệp à, người anh vô dụng như Thiếu An, khi xưa đã không đủ năng lực cùng em đi đến cùng, thì nay làm sao có thể giúp được gì cho em? Anh chỉ có thể âm thầm chúc em một lời chúc phúc của một người nông dân…

Mỗi buổi chiều, Tôn Thiếu An ôm một bó rau rửa sạch, luôn mang theo một nỗi bâng khuâng rời khỏi Sông Tây Nguyên, trở lại căn hầm đổ nát đầu làng sau thôn Quải Mão, trở lại với thực tại khắc nghiệt của mình. Ăn tối xong, Lan Hương rời đi, anh liền nằm lăn ra ngủ. Có lúc anh mong sẽ được mơ thấy cảnh tượng năm xưa bên bờ Tây Nguyên. Nhưng vì một ngày mệt mỏi, toàn thân đau nhức, giấc ngủ đến như cái chết, giấc mơ lãng mạn ấy mãi chẳng thấy về…

Hôm sau trời còn chưa sáng, anh đã căng thẳng bật dậy, lắp xe kéo, vội vàng đến xưởng gạch chở hàng; mọi chuyện khác hoàn toàn biến mất khỏi đầu óc. Chuyến xe đầu tiên, thành phố Nguyên Tây vẫn còn trong giấc ngủ.

Anh thắt một sợi dây vào càng xe, móc qua vai, cùng con vật kéo chiếc xe đi trên con phố tĩnh mịch và lạnh lẽo. Trên đường bằng, anh không dùng sức nhiều, để con lừa kéo là chính; nhưng mỗi khi lên dốc, anh dốc toàn lực, ra sức kéo xe, cố gắng giảm bớt gánh nặng cho con vật. Từ ngã tư đến trường trung học có một dốc cao, anh thường ráng sức kéo, hai tay gần như chạm sát đất; cả người lẫn lừa mồ hôi nhễ nhại, thở hồng hộc như hai cái ống bễ. Lúc ấy, trước mắt anh lại hiện lên hình ảnh những phu kéo bên bờ Hoàng Hà, dùng cả tay chân bò bám trên vách đá… Ngày nào cũng như vậy.

Tôn Thiếu An và con lừa màu xanh xám của anh đã kéo thời gian trôi qua tháng Chín.

Mỗi ngày xong việc, trước khi ngủ, anh đều dùng móng tay vạch một vạch trên bức tường đất bên trái căn hầm; rồi ghi chép số tiền thu nhập, chi tiêu, và lãi ròng trong ngày lên bức tường bên phải. Khi vạch trên tường trái ngày một nhiều thêm, thì con số bên tường phải cũng tăng dần; số tiền ấy, ngày càng dày lên, khiến mỗi tối trước khi ngủ, Tôn Thiếu An đều ngồi ngây người ra trong niềm vui lặng lẽ…